Synod diecezjalny

Synod diecezjalny jest zwoływany przez biskupa diecezji zwłaszcza wtedy, gdy chce się on poradzić swoich diecezjan oraz wsłuchać w głos Ducha Świętego, który przemawia przez wspólnotę Kościoła diecezjalnego. W czasie synodu trzeba się przyjrzeć temu, w jakim miejscu znajdujemy się jako archidiecezja: jak jest z naszą codzienną wiernością Ewangelii i jak ją dzisiaj głosimy; jakie stoją przed nami wyzwania; z czym sobie radzimy dobrze, a z czym mamy problemy; jakie środki mamy do dyspozycji; jak sprawdzają się istniejące struktury itd. Chodzi więc o podjęcie rozmowy na temat jakości naszego życia chrześcijańskiego: od poziomu małych grup, poprzez parafie, dekanaty, aż po całą archidiecezję. Po przeprowadzeniu tej swoistej „inwentaryzacji” będzie można przejść do realizacji kolejnego zadania, które stoi przed synodem: co robić w bliższej i dalszej przyszłości; jak organizować życie naszych wspólnot parafialnych, aby stawały się coraz bardziej tym, czym już są, czyli Kościołem – znakiem i narzędziem zjednoczenia ludzi z Bogiem i między sobą. Synod powinien nas zatem doprowadzić do wypracowania pewnej wizji na przyszłość i planu wprowadzania jej w życie.

Synod diecezjalny jest najważniejszym ciałem doradczym biskupa. W sensie ścisłym, w Synodzie biorą udział członkowie synodu przewidziani przez prawo kanoniczne i wskazani przez biskupa. Sesje plenarne, w których biorą udział członkowie Synodu, są już właściwie ostatnim etapem. Jest to czas przedstawiania i dyskutowania projektów uchwał synodalnych, zgłaszania poprawek i głosowań. Uchwały synodalne publikowane są w formie księgi i stają się programem duszpasterskim i prawem diecezjalnym. Zanim jednak dojdzie do tego ostatniego etapu, muszą nastąpić etapy pośrednie, na których będzie można w różny sposób uczestniczyć w Synodzie, zwłaszcza poprzez swoje zaangażowanie w prace zespołów synodalnych.

Zadaniem synodu diecezjalnego jest wspieranie biskupa w sprawowaniu jego urzędu.  Ma on pogłębiać wiarę i życie religijne, pobudzać działania duszpasterskie, ożywiać aktywność kapłanów oraz wiernych świeckich, a także umożliwiać wymianę doświadczeń pomiędzy reprezentantami różnych środowisk.

Synod diecezjalny przyczynia się do kształtowania działalności duszpasterskiej Kościoła lokalnego, nadaje ciągłość własnym tradycjom liturgicznym, duchowym i kanonicznym. Przedmiotem wnikliwej refleksji powinny być więc zatem konieczność odnowy życia duchowego oraz usuwanie luk prawnych. Do zadań Synodu należy zweryfikowanie trafności programów duszpasterskich, które są stosowane obecnie, a także zaproponowanie nowych kierunków rozwoju duszpasterskiego, jeśli tylko takie okażą się potrzebne.

Synod może zostać zwołany również w celu poszukiwania właściwej odpowiedzi na sytuacje szczególnie trudne, będące wynikiem błędów o charakterze doktrynalnym lub dyscyplinarnym na poziomie diecezji.

Jednym z powodów zwołania synodu diecezjalnego może być długi odstęp czasowy od poprzedniego synodu, ponieważ upływ czasu naturalnie wiąże się ze zmianą sytuacji historycznej, kulturowej, socjologicznej czy religijnej.

Synody diecezjalne w średniowieczu

Już od pierwszych wieków biskupi stojący na czele wspólnot chrześcijańskich łączyli swoje siły dla dobra wspólnego, w braterskiej jedności i zgodnie z tradycją apostolską. Zgromadzenia uczniów Chrystusa poszukiwały woli Bożej, podejmowały ważne decyzje, zażegnywały konflikty i troszczyły się o przekaz zdrowej doktryny. Z upływem czasu rosła liczba wiernych, dlatego tworzono parafie wiejskie na czele z prezbiterami oddelegowanymi przez biskupów. Problemem stał się brak komunikacji, nie tylko między samymi biskupami, ale także między biskupami a ich prezbiterami oraz wiernymi. Kościół musiał więc poszukiwać instytucji prawnych mogących uregulować nową sytuację.

Pojawiła się potrzeba lepszej koordynacji wewnątrz wspólnoty, aby nie stracić kontroli administracyjnej oraz by skutecznie wypełniać misję głoszenia Ewangelii. Biskupi musieli się więc częściej spotykać ze swoimi podwładnymi, zaczynając od poziomu prowincji kościelnej. Z czasem zgromadzenia zwoływano również we wszystkich diecezjach. Uznano zdolność mniejszych wspólnot do samodzielnego organizowania się i decydowania o własnych sprawach.

Większość historyków za pierwszy synod diecezjalny uważa zgromadzenie w Auxerre w 578 roku. Należy jednak zdawać sobie sprawę z pewnej umowności takiego ujęcia. Wskazanie konkretnego momentu historycznego, od którego można mówić o praktyce zwoływania synodów diecezjalnych w Kościele, wydaje się niemożliwe. Tworzenie się synodu jako figury prawnej było procesem, wyglądało odmiennie w różnych częściach chrześcijańskiego świata. Powodem były różnice historyczno-kulturowe pomiędzy Wschodem a Zachodem.

Konkretne wydarzenia historyczne w łonie Kościoła powodowały, że zgromadzenia synodalne otrzymywały instrumenty prawne i doktrynalne do walki z herezjami. W epoce średniowiecza synod diecezjalny stał się popularnym sposobem zarządzania i rozwiązywania problemów. W VIII wieku św. Bonifacy przyczynił się do wyposażenia tej instytucji w nowe kompetencje: kontrolę nad kształceniem i formowaniem duchowieństwa. W tamtym czasie pełniła ona również funkcję sądu biskupiego. W epoce karolińskiej zwoływanie synodów stało się obowiązkowe we wszystkich diecezjach.

Od XIII wieku synod był miejscem wymiany informacji na temat funkcjonowania poszczególnych parafii i ich doświadczeń duszpasterskich. Statuty synodalne uważano za „praktyczny podręcznik obowiązującego prawa”, określający obowiązki duchownych, normy dotyczące moralności i powołania kapłańskiego, a także rozstrzygający kwestie szczegółowe i naglące. W synodach uczestniczyły osoby świeckie, które jednak nie zabierały głosu podczas obrad ani nie mogły brać udziału w głosowaniach. Ich rola ograniczała się do późniejszego przekazywania rozstrzygnięć i postanowień większemu gronu wiernych.

W historii Kościoła wiele wybitnych postaci wniosło wkład w rozwój doktryny o synodach diecezjalnych: św. Iwo z Chartres, św. Bernard, św. Rajmund z Penyafort, św. Karol Boromeusz. Należy też wspomnieć dokumenty IV Soboru Laterańskiego, Soboru Bazylejskiego oraz Trydenckiego. Przepisy w tej materii pojawiają się również w Dekretałach Grzegorza IX.

Synody diecezjalne w epoce nowożytnej

Instytucji synodu diecezjalnego nie omijały też kryzysy. Najcięższy miał miejsce w epoce potrydenckiej i spowodowany był brakiem zaufania Stolicy Apostolskiej do takiej formy zgromadzeń. Obawiano się, że spowodują one nadmierną autonomię Kościołów lokalnych kosztem władzy papieża.

Negatywnym zjawiskiem w diecezjach państw europejskich w epoce nowożytnej okazały się liczne konflikty wśród reprezentantów różnych grup kościelnych zwoływanych na synody, które traktowano instrumentalnie, jako okazję do załatwienia własnych interesów, zapominając o dobru Kościoła. Zauważalne były napięcia pomiędzy biskupami, prezbiterami i zakonnikami, co nie pozostawało bez reperkusji wśród osób świeckich.

Reprezentanci książąt dążyli do umocnienia instytucji synodu, ale z wyraźną ingerencją władzy świeckiej. Proponowano ograniczenie decyzyjności biskupa w sferze dyscypliny kościelnej bez zgody monarchy. Władca miałby więc kompetencje zatwierdzania lub odrzucania postanowień synodalnych.

Począwszy od XVII wieku, Stolica Apostolska, widząc bogatą tradycję synodów diecezjalnych w Kościele, rozpoczęła proces rewizji doktrynalnej tej instytucji. Wielu papieży wykazywało się gorliwością i zaangażowaniem, zwołując synody w diecezji rzymskiej.

Stolica Apostolska jasno określiła kompetencje synodu, co miało wzmacniać jego znaczenie wobec urzędu biskupa. Był on, co prawda, „oddany w ręce biskupa”, ale z drugiej strony Rzym zastrzegał sobie prawo do kontroli podejmowanych decyzji.

Sobór Watykański II i czasy posoborowe

Znaczenie synodu diecezjalnego od strony prawnej i duszpasterskiej zostało potwierdzone przez ojców Soboru Watykańskiego II. Już w fazie przygotowawczej do soboru postrzegano synod diecezjalny jako skuteczne narzędzie realizujące cele duszpasterskie, a nie tylko jako zgromadzenie tworzące przepisy. Synod miał więc pobudzać życie religijne, działania duszpasterskie oraz promować świętość kapłanów i osób świeckich. W nr. 36 Dekretu Christus Dominus wyrażono pragnienie, aby ta instytucja ponownie nabrała żywotności, służąc wzrostowi wiary oraz utrzymaniu dyscypliny w Kościołach lokalnych w nowych warunkach. Soborowa kategoria ludu Bożego pozwoliła odczytać synod jako wspólne działanie, gdyż posługa biskupa nie może być wypełniana w sposób odizolowany, lecz w duchu wspólnoty, w łączności z całym ludem Bożym.

W latach posoborowych odnotowano wiele nadużyć w przygotowywaniu i przeprowadzaniu synodów diecezjalnych, zwłaszcza w krajach niemieckojęzycznych. Wypaczano sens tej instytucji, nie licząc się z jej charakterem prawnym ani z celami stawianymi tego typu zgromadzeniom przez ustawodawcę powszechnego. Zdarzało się, że organizowano zgromadzenia „synodopodobne”, zwane często synodami duszpasterskimi. Najczęściej zajmowały się one zagadnieniami życia kościelnego w całym kraju, nie mając na to zgody Stolicy Apostolskiej. Nie stosowały się do ustaw powszechnych, rażąco przekraczając swoje kompetencje. Do znalezienia właściwej formuły prawnej dla instytucji synodu diecezjalnego, w świetle doktryny Soboru Watykańskiego II, przyczynił się w znacznym stopniu św. Jan Paweł II. W uporządkowaniu sytuacji od strony prawnej pomogła Instrukcja o synodach diecezjalnych z 19 marca 1997 roku, wydana przez Kongregację ds. Biskupów oraz Kongregację ds. Ewangelizacji Narodów.

Synod diecezjalny jest widzialną i uroczystą manifestacją Kościoła partykularnego. Dobro całej wspólnoty diecezjalnej, poszukiwane i oczekiwane na synodzie, to wynik pracy wielu osób, w pewnym sensie tych wszystkich, którzy mając różne charyzmaty, uczestniczą w budowaniu Kościoła. Podczas sesji plenarnych poszukuje się właściwych sposobów pracy duszpasterskiej, rozwiązuje się problemy, koryguje błędy, wspiera inicjatywy służące dobru wspólnemu, promuje nauczanie Kościoła na temat wiary i moralności. Całość tych działań jest świadczeniem pomocy biskupowi diecezjalnemu w sprawowaniu jego posługi. W Kodeksie Prawa Kanonicznego czytamy: „Synod diecezjalny jest zebraniem wybranych kapłanów oraz innych wiernych Kościoła partykularnego, którzy dla dobra całej wspólnoty diecezjalnej świadczą pomoc biskupowi diecezjalnemu” (KPK kan. 460).

Synod diecezjalny stanowi konkretny przykład wymaganego przez sobór uczestnictwa całego ludu Bożego w misji Kościoła na poziomie diecezji. Droga synodalna nie może być jedynie indywidualnym działaniem biskupa. Trud podążania ku dobru dokonuje się we wspólnocie ludu Bożego. Z drugiej strony zgromadzenie bez biskupa diecezjalnego lub marginalizujące jego rolę podważałoby teologiczną konstytucję Kościoła partykularnego i nie byłoby prawdziwym synodem. „Na synod diecezjalny powinni być wezwani jako członkowie i mają obowiązek w nim uczestniczyć : 1 biskup koadiutor oraz biskupi pomocniczy; 2 wikariusze generalni i wikariusze biskupi oraz wikariusz sądowy; 3 kanonicy kościoła katedralnego; 4 członkowie Rady kapłańskiej; 5 wierni świeccy, także członkowie instytutów życia konsekrowanego, wybrani przez Radę duszpasterską, w sposób i w liczbie do określenia przez biskupa diecezjalnego; albo – tam gdzie nie ma tej Rady – w sposób oznaczony przez biskupa diecezjalnego; 6 rektor wyższego seminarium diecezjalnego; 7 dziekani; 8 przynajmniej jeden prezbiter z każdego dekanatu, wybrany przez wszystkich pełniących tam duszpasterstwo; należy także wybrać innego prezbitera, który by go zastąpił, gdyby ten miał przeszkodę; 9 niektórzy przełożeni instytutów zakonnych i stowarzyszeń życia apostolskiego, które posiadają dom w diecezji, wybrani w liczbie i w sposób określony przez biskupa diecezjalnego” (KPK Kan. 463 § 1).

Prawo Kościoła uznaje za obowiązkowe uczestnictwo osób świeckich w synodzie diecezjalnym. Wypełniają oni swą misję na mocy sakramentu chrztu, zgodnie ze świeckim charakterem swego powołania.  Kodeks Prawa Kanonicznego mówi, że „biskup diecezjalny może wezwać na synod diecezjalny w charakterze członków także innych, czy to duchownych, czy członków instytutów życia konsekrowanego, czy wiernych świeckich. Jeśli biskup diecezjalny uzna to za wskazane, może zaprosić na synod diecezjalny w charakterze obserwatorów niektórych pełniących funkcję lub członków Kościołów czy wspólnot kościelnych, które nie są w pełnej wspólnocie z Kościołem katolickim” (KPK 463 § 2-3). Osoby wybrane na członków synodu powinny wyróżniać się wiedzą, kompetencjami oraz poważaniem we wspólnocie, aby swoimi zdolnościami ubogacały dyskusje synodalne.

• Na podstawie książki: Ks. Adam Jaszcz, Synody diecezjalne w Kościele łacińskim, Lublin: Wydawnictwo KUL 2019.